Motywacja wewnętrzna uczniów – czy dobrze rozumiemy, o co chodzi

Wszyscy pragną motywacji wewnętrznej, przeciwstawiają ją motywacji zewnętrznej i stawiają ją jako cel dobrze prowadzonej i nowoczesnej edukacji. Współcześnie dominuje nurt odrzucania wszelkich rozwiązań, budowanych na wzmocnieniach zewnętrznych, rozumianych najczęściej jako różnego rodzaju nagrody. Uważa się, że takie działania są zabójcze dla motywacji wewnętrznej. Czy rzeczywiście mamy dowody, że tak się dzieje?

Warto zacząć od definicji. Zwykle motywację wewnętrzną rozumie się jako „napędzaną” radością, entuzjazmem, szczerym zainteresowaniem chęć pracowania dla samej przyjemności (często w naszym własnym przekonaniu budząca się w nas niezależnie). Motywacja zewnętrzna z kolei powstaje w wyniku wzmocnień o charakterze zewnętrznym, na przykład pozytywnych, gdy chcemy dostać dyplom czy dobrą ocenę albo wolimy uniknąć czegoś nieprzyjemnego, na przykład złej oceny ze sprawdzianu. W literaturze przedmiotu (m.in. Lai, 2011) wskazuje się, że współcześnie dominującym nurtem jest odrzucanie wszelkich rozwiązań, w których motywację buduje się na podstawie wzmocnień zewnętrznych (rozumianych obecnie jako różnego rodzaju nagrody). Uważa się bowiem powszechnie, iż takie działania są zabójcze dla motywacji wewnętrznej. Warto przyjrzeć się zatem czy rzeczywiście mamy dowody, że tak się dzieje – bo powinniśmy w takim razie z takich wzmocnień w edukacji zrezygnować albo być ostrożniejsi w ich stosowaniu.

Wielu psychologów koncentrowało się w swoich badaniach na tzw. efekcie osłabiającym. Swoje badania prowadzili nie tylko w środowisku szkolnym, ale także w innych, na przykład w środowisku pracy (Cerasoli, Niklin, Ford, 2014). Przeprowadzone przez tych autorów wyniki metaanaliz (zestawiające i porównujące wyniki wielu projektów badawczych) wskazują, że motywacja wewnętrzna – na średnim lub silnym poziomie – wpływa pozytywnie na efekt działania. Jednak znaczenie wewnętrznej motywacji w osiąganiu wyników pozostało istotne nawet wtedy, gdy zastosowano wzmocnienia (zachęty). Wykryto tu jednak coś bardzo ważnego. Wzmocnienia negatywnie wpływały na motywację wewnętrzną i efekty, gdy były powiązane z działaniami bezpośrednio (czyli następowały zaraz po nich). Wskażę na końcu, jakie powinniśmy z tego wyciągnąć wnioski dla naszej praktyki pedagogicznej.

Krytykowana przez niektórych badaczy za usterki metodologiczne metaanaliza przeprowadzona przez Camerona i Pierce’a doprowadziła do wniosków, że wpływ zewnętrznych nagród na motywację jest niewielki bądź mniej istotny, a wprowadzanie systemu nagród przez nauczycieli jest jak najbardziej wskazane. Nie jest to jednak takie proste, gdyż wiele zależy tak naprawdę od charakteru zastosowanych wzmocnień.

Deci, Koestner i Ryan (2001) w swoich bardzo interesujących badaniach bliżej skoncentrowali się na tych właśnie szczegółowych kwestiach. Prowadzone przez nich analizy wyników wielu badań sugerują, że wzmocnienia werbalne wzmacniają motywację wewnętrzną. Nie mogą one mieć jednak charakteru kontrolującego, gdy na przykład nauczyciel chwali uczniów za to, że poddali się jego poleceniom. Inne nagrody nie mają już takiego wpływu na motywację wewnętrzną, z jednym wszakże wyjątkiem. Nagrody materialne i symboliczne, na przykład odznaka, przekładały się na motywację wewnętrzną negatywnie.

Jakie więc wnioski z powyższych przemyśleń wynikają dla naszego codziennego postrzegania i praktyki dotyczącej motywacji wewnętrznej?

Po pierwsze – badania wskazują, że związki naszych działań (nagradzanie) z motywacją wewnętrzną są dosyć skomplikowane, a wszelkie uproszczenia i podsumowania, na przykład Nagradzając niszczysz motywację wewnętrzną, są nieuprawnione.

Z drugiej strony – kontrolujące (na granicy manipulacji) stosowanie nagród rzeczywiście może zmniejszać potencjał motywacji wewnętrznej. Warto zatem, używając wzmocnień, być bardzo rozważnym i zwracać uwagę zarówno na umiar w takich działaniach, jak i poprawność ich stosowania (na przykład charakter wzmocnień werbalnych, o którym była mowa wyżej).

Zatem bardzo powszechne nagrody symboliczne (na przykład czerwony pasek na świadectwie) czy materialne – nie tylko najczęściej nie budują motywacji wewnętrznej, ale ją – nierozważnie stosowane – dodatkowo osłabiają.

Bibliografia:

• Cameron, J., & Pierce, W. D. (1994). Reinforcement, reward, and intrinsic motivation: A meta-analysis. Review of Educational research, 64(3), 363-423.
• Cerasoli, C. P., Nicklin, J. M., & Ford, M. T. (2014). Intrinsic motivation and extrinsic incentives jointly predict performance: A 40-year meta-analysis. Psychological Bulletin, 140(4), 980-1008, https://doi.org/10.1037/a0035661.
• Deci, E. L., Koestner, R., & Ryan, R. M. (2001). Extrinsic rewards and intrinsic motivation in education: Reconsidered once again. Review of Educational Research, 71(1), 1-27.
• Lai, E.R. (2001) Motivation. A literature review. Pearson Research Report.