Depresja – epidemia XXI wieku

Na depresję choruje wielu ludzi – szacuje się, że w przypadku nastolatków 5% ma objawy choroby, a 20% cierpi na epizody depresyjne (krótsze formy). Mimo powszechności tego zaburzenia, na temat depresji powstaje wiele stereotypów. Jest to pojęcie bardzo często nadużywane – depresja to co innego niż histeria, presja, chandra, kryzys czy trauma. Depresja nie jest po prostu smutkiem ani złym zachowaniem. Osoby chore na depresję cierpią jeszcze bardziej, kiedy mylimy depresję z innymi trudnościami w zakresie zdrowia psychicznego. Warto zauważyć, że na depresję chorują nie tylko uczniowie, ale także ich rodzice oraz pracownicy szkoły. Dobrze zatem wiedzieć, czym jest depresja oraz co może zdziałać w tej sprawie szkoła.

U osób dorosłych i nastolatków depresja objawia się najczęściej:

• obniżeniem nastroju,
• anhedonią (brak odczuwania przyjemności, radości),
• deficytem energii (męczliwość, mała aktywność).

Oprócz wyżej wymienionych symptomów, osoba chora często wykazuje:

• osłabienie koncentracji,
• brak wiary w siebie,
• poczucie winy,
• silny pesymizm,
• myśli i czyny samobójcze,
• zaburzenia snu,
• spadek apetytu.

W przypadku małych dzieci – w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym – objawy depresji mogą być mniej charakterystyczne: trudności w uczeniu się, zapamiętywaniu, wahania nastrojów, drażliwość.

Objawy depresji są dość charakterystyczne, wpływają na życie i wygląd człowieka tak, że łatwiej je zauważyć. Jednakże tylko u pewnej części uczniów można rozpoznać jakieś zaburzenia. Dzieje się tak dlatego, że dzieci i młodzież ukrywają wszelkie symptomy – albo starają się nie zwracać niczyjej uwagi (tzw. osoby ze szkła) albo stosują strategię aktywnego maskowania (tzw. zasłona dymna – żarty, pozorne aktywności, udawany uśmiech). Osobom pracującym w placówkach edukacyjnych trudniej więc zauważyć wiele z objawów – i nie wynika to ze złej pracy czy braku zaangażowania. Podsumowując, objawy depresji są co prawda dość charakterystyczne, ale osoba nią dotknięta może wyglądać i zachowywać się zupełnie jak zdrowy człowiek.

Depresja wpływa na życie osób chorych i ich środowisko oraz ma znaczące przełożenie na efekty edukacyjne. Wynika to z faktu, że skłania do różnego postrzegania siebie w przyszłości: „nic dobrego mnie nie spotka”, „świat jest zagrożeniem”, „jestem beznadziejny”. Choroba odbiera człowiekowi poczucie sprawczości, motywację, nadzieję.

Znane są cztery podstawowe sposoby reagowania środowiska na tę sytuację:

• akceptacja – rozumiemy, że choroba ogranicza, ale staramy się żyć jak najnormalniej się da w danej, konkretnej sytuacji (postawa zalecana),
• negacja – to zwykłe lenistwo i wymówka (postawa szkodliwa),
• tolerancja – może i masz depresję, ale zrób z tym coś (postawa szkodliwa),
• nadopiekuńczość – jesteś ciężko chory, więc niczego już nie musisz, a my spełnimy każdą twoją prośbę (postawa szkodliwa).

Zdarza się, że osoby prezentujące postawę negacji, uznają objawy depresji za próbę manipulacji i usprawiedliwiania zaniedbywania obowiązków. Nawet jeśliby się tak zdarzyło, osoba sugerująca występowanie u siebie objawów podobnych do depresji dla wykorzystywania innych ludzi, również wymaga leczenia i powinna trafić do psychiatry lub psychoterapeuty.

Depresja jest w istocie chorobą przewlekłą, czasami trudno wyleczalną i lekooporną, z tendencją do nawrotów, mogącą doprowadzić również do śmierci, wpływającą na wszystkie sfery życia człowieka i jego rodziny – w tym sensie jest na przykład podobna do choroby nowotworowej (z tą różnicą, że nikt nie usłyszy: „może masz glejaka, ale zrób z tym coś”, a osoby z depresją otrzymują podobne komunikaty często). Jesteśmy wychowywani w poczuciu konieczności realizowania zadań, celów, rozwoju, maksymalnego wysiłku i stawania się coraz bardziej perfekcyjnym – depresja temu przeczy. Często ocena depresji młodego człowieka zależy jednak od różnego punktu widzenia – łatwo wtedy o znaczące uproszczenia.

Postrzeganie depresji:

• dziecko: smutek, lęk, cierpienie, myśli samobójcze, niska samoocena, trudności z wysypianiem się, brak zrozumienia, poczucie bycia dziwakiem,
• rodzic: problemy wychowawcze, drażliwość, unikanie wysiłku, niepodejmowanie wyzwań, brak starań, trudności w rannym wstawaniu, utrata pasji i zainteresowań, pogorszenie wyników w nauce, marnowanie swojej przyszłości,
• nauczyciele: lenistwo, nieodpowiedzialność, drażliwość, brak spolegliwości, nieuznawanie autorytetu nauczyciela, błędy wychowawcze rodziców.

Warto zauważyć, że depresja nie zawsze jest związana z kłopotami w rodzinie i może wystąpić bez żadnego powodu. Za czynniki chroniące uznaje się najczęściej: stawianie adekwatnych wymagań (z akceptacją dziecka jako osoby – zawsze), wspólne spędzanie czasu (pożytecznie), roztropne monitorowanie zachowania (wnikliwe, ale bez wścibskości). Jak by nie było, jeśli objawy wystąpią, najważniejsze jest leczenie i skupianie się na wyzdrowieniu, a nie poszukiwaniu winnych.

Rekomendacje dla nauczycieli – jak wspierać w szkole osoby z depresją:

• rozwijaj swoją wiedzę i umiejętności radzenia sobie z depresją,
• pamiętaj, że pomoc psychologiczno-pedagogiczną świadczą wszyscy nauczyciele, a nie tylko pedagog, pedagog specjalny lub psycholog szkolny,
• akceptuj osobę chorą, jej chorobę i pomóż jej w akceptacji postawionej diagnozy,
• indywidualizuj wymagania (edukacja spersonalizowana), czasami trochę odpuść,
• nie oczekuj, że leczenie będzie szybkie oraz że osoba chora „coś z tym zrobi”,
• nie oceniaj i nie krytykuj objawów choroby, empatyzuj,
• obserwuj i przekazuj wnioski rodzicom, wychowawcy,
• nie bądź nadopiekuńczy, kieruj się asertywnością, jeśli oczekiwania osoby chorej są niedorzeczne, stawiaj granice,
• nie odbieraj drażliwości osobiście, staraj się być wyrozumiałym gospodarzem relacji,
• nie obwiniaj osoby chorej, jej rodziców czy siebie (jeśli czasami czujesz bezsilność, bezradność, nie potrafisz zmotywować),
• chwal za sukcesy, doceniaj drobne zmiany,
• pamiętaj, że nikt nie staje się lepszy oraz zdrowszy od krytykowania,
• dbaj o siebie, pracuj z dystansem, nie staraj się być w szkole psychoterapeutą, siłaczką ani supermenem.

Szkoła nie jest ośrodkiem psychoterapii, więc nie może leczyć chorób i zaburzeń psychicznych. Nauczyciele mogą jednak świadczyć pomoc psychologiczno-pedagogiczną oraz przede wszystkim rozumieć osoby chore i wspierać je z narzędziami, które posiadają. Wbrew pozorom jest to bardzo ważne i nierzadko dobre doświadczenia w szkole, wypracowywanie pozytywnych relacji z poszczególnymi osobami znacząco pomaga w psychoterapii oraz przynosi chorym chwile wytchnienia.

Proponuję zacząć od zadbania o siebie. Dzieci i młodzież, szczególnie z zaburzeniami, potrzebują szczęśliwych i wyrozumiałych dorosłych. W szkole jest także miejsce dla nauczycieli z trudnościami psychicznymi – kiedy pokazujemy swoje słabości, staramy się zadbać o siebie, własne zdrowienie, dajemy innym dobry przykład. Udowadniamy tym samym, że edukacja jest relacją osób (w holistycznym rozumieniu tego słowa), a nie tylko kształceniem uczniów przez nauczycieli.