Jak budować pewność siebie i poczucie sprawstwa u dzieci

Pamięć o zaprzeczaniu Waszym dziecięcym uczuciom często skłania do próby tłumienia uczuć dzieci, którymi się opiekujemy lub odwracania ich uwagi poprzez zmianę tematu. Danie dziecku możliwości zidentyfikowania własnych emocji może pomóc mu bronić się i wyrażać swoje uczucia, gdy w przyszłości doświadczy zranień psychicznych, smutku czy strachu. Gdy brakuje nam pewności siebie lub jesteśmy zestresowani, czynności poznawcze mogą być zaburzone. Chociaż może się to wydawać dziwne – nauka rozpoznawania swoich uczuć i kontrolowania emocji jest ważnym aspektem rozwoju emocjonalnego, który znacząco wpływa na koncentrację i uczenie się!

Otóż w ten sposób dzieci:

• doświadczają radości, ciekawości, zachwytu;
• stawiają czoła problemom emocjonalnym i poznawczym;
• rozszerzają zdolności myślenia i uczenia się.

Oczywiste jest to, że opanowanie właśnie takich umiejętności osobistych, społecznych i emocjonalnych może zająć wiele lat. Wymagają one bowiem użytkowania tej części mózgu, która nie jest w pełni ukształtowana aż do wczesnej dorosłości.

Rozwój umiejętności społecznych to nic innego jak rozumienie tego, kim jesteś i rozumienie innych ludzi. Twoi wychowankowie uczą się, że są odrębnymi osobowościami. Poszukują miejsca w rzeczywistości, oddzielane powoli od innych ludzi i przedmiotów. Dowiadują się również, że inni ludzie mają swoje poglądy i uczucia. To zwykle w ciągu pierwszych pięciu lat człowiek rozwija umiejętności społeczne związane z poczuciem własnej wartości, interakcjami z innymi dziećmi i zrozumieniem, jak zachowują się inni ludzie.

Szczególny nacisk kładzie się często na „dogadywanie się z innymi” lub pójście na kompromis podczas zabawy wspólnymi zabawkami lub pracy nad czymś w grupie. Dziecko jest ciągle zachęcane, aby dzieliło się z innymi, oddawało narzędzia i zabawki, gdy ktoś ich potrzebuje. Jeśli rezygnuje z czegoś natychmiast, gdy zostanie o to poproszone lub zawsze przyjmuje, a nie wybiera rolę w zabawie, to potrzebuje pilnego wsparcia – pewności siebie.

To właśnie ona pozwala „trzymać się siebie”, zaufać własnym opiniom i poglądom, nawet jeśli spotka się z przeciwnym zdaniem. Może to polegać na wyrażaniu odmiennej opinii, negocjowaniu z innymi w celu podzielenia się pomysłem lub demonstrowaniu własnych uczuć (choćby w formie uporczywej demonstracji), przekonaniu że uczucia są ważne i powinny zostać zaakceptowane. Chociaż cieszymy się, gdy dzieci budują odrębność i zyskują pewność siebie oraz testują te umiejętności, to może być trudniej, gdy forma ich przekazu różni się od tej przyjętej przez nas.

Gdy brakuje nam pewności siebie lub jesteśmy zestresowani, czynności poznawcze mogą być zaburzone. Chociaż może się to wydawać dziwne – nauka rozpoznawania swoich uczuć i kontrolowania emocji jest ważnym aspektem rozwoju emocjonalnego, znacząco wpływającym na koncentrację i uczenie się!

Dobrze wiedzieć, że jest to coś, co można pielęgnować od urodzenia. Widać, jak już maleńkie dzieci uśmiechają się, głużą, gaworzą lub poruszają główką , aby zwrócić na siebie uwagę. Reagowanie na przejawy emocji i uczuć dziecka pokazuje mu, że przejawy emocji są ważne. Śmieszy Was rozmowa z trzymiesięcznym niemowlakiem? Niepotrzebnie! Nie rozumie słów – to pewne. Już jednak sama melodia naszego głosu, kontakt wzrokowy, powtarzanie wydanych przez niemowlę dźwięków sprawia, że czuje się dostrzeżone. Starsze dzieci zaczną używać gestów wskazujących, aby dzielić się zainteresowaniami i podekscytowaniem podczas zabawy. Dostrajanie się do rzeczy, którymi jest zainteresowane dziecko i poświęcanie im wspólnej uwagi pokazuje dziecku, że jest w relacji ważne, a jego opinie mają znaczenie.

Słuchanie „głosu” dziecka od niemowlęcia ma kluczowe znaczenie dla pomocy w rozwijaniu pewności siebie dziecka. Może Ci na przykład pokazać mową ciała, że nie lubi jasnego światła lub dużego hałasu i reagowanie na takie komunikaty jest ważne. Pomocne jest modelowanie języka wokół uczuć i wyborów naszych wychowanków od najmłodszych lat.

– Och, widzę, że nie lubisz hałasu, światła, smaku, zapachu, które powodują, że czujesz się przestraszony, znajdźmy cichsze miejsce, mniej oświetlone, inny smak, inny zapach.

Lustra – chętnie używane w metodzie Reggio Emilia są doskonałym źródłem informacji dla dzieci. Niemowlęta mogą korzystać z lusterek, aby badać swoje odbicie, gdy dowiadują się o swoich cechach, takich jak nos, usta, włosy i oczy. Można użyć lusterek, aby wskazać dziecku różne cechy, wspólnie śpiewać piosenki i rymowanki, takie jak: „Głowa, ramiona, kolana, palce”. Lustra są również fantastyczne do dzielenia się i omawiania wyrazów twarzy, na przykład przez demonstrowanie naprzemian smutnej, wesołej, zachwyconej, niepewnej czy ,,złej” twarzy. Pomaga to dziecku w rozwijaniu rozmaitych emocji i zrozumieniu tego, jak możemy je okazywać poprzez mowę ciała i gesty.

Gdy dziecko rośnie, obserwując, jak zachowują się ludzie wokół niego, zaczyna rozumieć, co robić (lub czego się oczekuje) w różnych sytuacjach społecznych, potrafi na przykład machać na pożegnanie, mówić proszę i dziękuję. Przyzwolenie na autonomię w kwestii ubioru, zabawy, ilości posiłku i wybór sposobu witania się z członkami rodziny lub przyjaciółmi są bardzo ważne. Na przykład w kwestii powitań i pożegnań – może ono chętniej uśmiechać się z daleka niż przytulać, przybijać piątkę czy całować.

W przedszkolu można wybierać sposób witania się i żegnania przy pomocy ikonek. Pozwalając dziecku podejmować decyzje dotyczące zachowania w takich sytuacjach społecznych, dajemy mu do zrozumienia, że zawsze ma ono wybór w kwestii interakcji ciała i dotyku. Zapewnienie możliwości wyboru podczas zabawy, spożywania posiłków, kierunku spaceru (oczywiście w bezpieczny, akceptowalny sposób) jest nie do przecenienia. Świadomość, że wybory i opinie dzieci mają znaczenie, daje im poczucie, że mają wpływ na to, co dzieje się z nimi i wokół nich, od najmłodszych lat. 

Samoświadomość pomaga dzieciom refleksyjnie myśleć o swoich działaniach i zachowaniach, a także cofnąć się i zastanowić, czego doświadczają inni w ich otoczeniu. W miarę upływu czasu dziecko będzie obserwowało innych i naśladowało to, co robią, rozwijając umiejętności językowe i poznawcze. Będzie angażować się we wspólną zabawę z innymi dziećmi. Współpraca w zabawie to znakomita wprawka biznesowa! U tak małych dzieci? O tak!

Swobodna zabawa rówieśników z regułami, na przykład tematyczna, obejmuje negocjacje i dostosowywanie się poprzez uwzględnianie punktów widzenia i uczuć innych, by było wesoło i ciekawie, aby zbliżyć się do wspólnego celu – radości z bycia z innymi. Oferowanie dziecku możliwości spotkania się z innymi dziećmi w różnym wieku i angażowania się w różnorodne aktywności może znacząco wpływać na poziom kompetencji społecznych i emocjonalnych. Kiedy pojawiają się konflikty, może kusić dorosłego, żeby stać się rozjemcą lub królem i rozwiązywać je autorytarnie. Ale nie tędy droga do poznawania siebie i nabierania pewności siebie. Czasami cofnięcie się dorosłego i pozostawienie dzieciom trochę więcej czasu na samodzielne rozwiązania, zamiast używania autorytarnych poleceń, może ogromnie pomóc.

Małe dzieci mogą również zacząć rozwijać własny zestaw zainteresowań i mieć pewność, że będą je wyrażać wśród dorosłych i rówieśników. Pomocne jest zachęcanie do tych zainteresowań i angażowanie się w nie, czasami dziecko może stać się „ekspertem” w danej dziedzinie i wiedzieć o niej więcej niż Ty! Pomaga to wspierać w dzieciach rosnące poczucie wyjątkowej tożsamości i pewności siebie.

W miarę jak dziecko rośnie, rozwijają się jego „umiejętności emocjonalne”. Tymczasem my dorośli mamy wielkie trudności z nazywaniem i reagowaniem na tzw. wielkie przeżycia, które wyraża nasze dziecko, jak złość, smutek czy strach.

Możliwe, że ktoś wcześniej mówił Wam:
– Nie płacz. Mama zaraz przyjdzie – chociaż nie przychodziła.
– Przestań się mazać! Takie skaleczenie to nie skaleczenie. Bądź mężczyzną! Bądź dzielna – dziewczynki nie płaczą na widok krwi.
– Krzycz sobie krzycz! Mnie to nie wzrusza!

Pamięć o zaprzeczaniu Waszym dziecięcym uczuciom często skłania nas do próby tłumienia uczuć dziecka lub odwracania jego uwagi poprzez zmianę tematu. Może to wywołać w małym człowieku zniechęcenie do wyrażania pełnego zakresu emocji, takich jak smutek, złość lub dyskomfort. Lepiej spróbować nazwać emocje i użyć języka empatii – poprzez takie działania pozwalasz dziecku zdać sobie sprawę, że inni też podzielają podobne uczucia. Możesz na przykład powiedzieć:
– Myślę, że możesz się martwić, ja też się martwię, kiedy nie mogę znaleźć ulubionej albo potrzebnej mi rzeczy.

Danie dziecku możliwości zidentyfikowania własnych emocji może pomóc mu bronić się i wyrażać swoje uczucia, gdy w przyszłości doświadczy zranień psychicznych, smutku bądź strachu. Starsze dzieci często zaczynają w ten sposób rozwijać większe poczucie odpowiedzialności. Mogą chcieć pomóc młodszemu dziecku, trzymając je za rękę lub pomóc w pracach grupy, takich jak zamiatanie czy zmywanie naczyń lub przygotowywanie jedzenia. Dzieci stale nas obserwują. Przykładem tego może być wspólne siedzenie przy stoliku dostosowanym do wzrostu dziecka i krojenie owoców lub warzyw podczas przygotowywania przekąsek i posiłków. Jeśli dziecko widzi, że mu pomagasz, w razie potrzeby pomoże potem innym dzieciom.

Jak się okazuje, są lepsze sposoby na budowanie poczucia własnej wartości niż wygłaszanie tzw. pustych pochwał za wszystko, co robią dzieci. Musisz nauczyć się wycofywać i pozwalać dziecku podejmować ryzyko, dokonywać wyborów, rozwiązywać problemy i trzymać się tego, co zaczyna.

Mów:
– Jesteś zadowolony ze swojej pracy? Opowiesz więcej? Chcesz zobaczyć to, co zrobiłeś z daleka? Chcesz przypiąć swoją pracę na tablicę?

Poczucie własnej wartości bierze się z poczucia miłości i bezpieczeństwa oraz z rozwijania kompetencji. Rodzice często obsypują swoje dzieci dwoma pierwszymi cechami, kompetencje jednak – stanie się „specjalistą” w różnych rzeczach – wymagają czasu i wysiłku.

Jeśli ciągle powtarzasz dziecku, że JUŻ wykonuje fantastyczną pracę, przekonujesz je, że nie musi więcej. A przecież pewność siebie bierze się nie tylko z działania, ale z licznych prób i porażek – z długiej praktyki. W takiej sytuacji dzieci zaczynają myśleć, że są idealne albo cały czas starają się być idealne, a to przecież niemożliwe. Pochwały wprowadzają w błąd, a dzieci potrafią ocenić czy mówimy prawdę.

Twój podopieczny podejmuje bezpieczne z Twojego punktu widzenia ryzyko? Bardzo dobrze. Żeby zbudować zaufanie do świata, dzieci muszą ryzykować podobnie jak potem dorośli, dokonywać wyborów i brać za nie odpowiedzialność. Zbyt wielu jest dorosłych, którzy każdorazowo próbują ratować wychowanków przed porażką. Czyżby miało ich nie być podczas dalszego życia? Dlaczego tak ważne jest, by dzieci używały prawdziwych przedmiotów? Woda przecież się rozlewa, szklanki się tłuką, a gorąca zupa parzy. Podobnie rozgrzane żelazko. Bieganie bez butów po śniegu jest w porządku, ale może doprowadzić do przeziębienia. Wchodzenie na drzewa może z kolei skończyć się upadkiem. I tak dalej, i tak dalej…

Kiedy dzieci dokonują własnych wyborów, odpowiednich do wieku, czują się silniejsze i w wieku dwóch lat mogą już zastanawiać się nad konsekwencjami swoich decyzji. Kiedy poznamy różnicę między samodzielnym ubieraniem się a ubieraniem przez kogoś, korzystaniem z toalety samodzielnie i z pomocą, między ciepłem a zimnem, głodem a nasyceniem, pragnieniem a pełnym żołądkiem – wszystko już od tej pory zależy od nas. Powinniśmy przede wszystkim mieć kontrolę nad swoim ciałem i brać odpowiedzialność za swoje wybory.

W budowaniu poczucia własnej wartości dzieci potrzebują również okazji do wykazania się swoimi kompetencjami i poczucia, że ich wkład jest cenny. Potrafią wiele i chcą coraz więcej. Prawdziwe czynności czynią człowieka pewnym siebie, z wysokim poczuciem sprawczości.

Innym niezawodnym sposobem na zwiększenie pewności siebie u dzieci jest zachęcenie ich do podejmowania zadań, którymi są zainteresowane, a następnie upewnienie się, że wykonują je do końca. Nie ma znaczenia, jakie to zadanie – może to być wszystko. To dlatego gry w sieci zdobyły tak wielu zwolenników. Z powodu jasno określonych zasad przechodzenia na kolejny level. Chodzi o to, żeby trzymać się tego, co się zaczęło, aby na końcu poczuć radość z wejścia na szczyt danej umiejętności.

A jeśli poczucie własnej wartości dziecka gwałtownie się roztrzaska, gdy zostanie odrzucone w zabawie lub nie będzie w stanie zapamiętać tekstu wiersza równie szybko jak rówieśnicy? No cóż …To właśnie jest smak porażki! Kochamy dzieci i szanujemy je mimo złych wyborów, braku umiejętności w tej czy innej dziedzinie. Jeśli chwalisz tylko za wynik – może się okazać, że cała pokonana wcześniej ścieżka nie została doceniona, a szacunek i pochwała należą się wynikowi, nie dziecku.

Nie każ dzieciom pisać i czytać zbyt wcześnie, budować, wyklejać czy cokolwiek podobnego. Wszystko ma swój czas i miejsce. Zastanów się, która z kompetencji jest najbliższa Twojemu wychowankowi i wspieraj jego rozwój.

Chociaż pochwała bywa często nadużywana, to kiedy jest konkretna i zasłużona, stanowi cenne ogniwo w budowaniu poczucia własnej wartości. Kiedy dzieci mają podobnie jak dorośli, zły dzień, mogą zmienić swoje samopoczucie, wyjmując z sekretnej szkatułki, tajnego miejsca, skrzyni skarbów informacje świadczące o poprzednich osiągnięciach. Mogą je oglądać i przypominać sobie wszystkie te „fajne” rzeczy, które potrafią i które sprawiają im radość. Hodowla radości działa bardzo dobrze, ponieważ pokazuje dzieciom, że są wyjątkowe i wiele potrafią, mimo złych chwil.

Jak tworzyć ikonki radości? Opisz konkretną czynność, którą uznajesz za świetnie wykonaną, a potem narysuj. Na przykład:

• Nalałeś dziś kompot do wszystkich szklanek, nie rozlewając ani kropli. Ikonka – dzbanek i uśmiechnięta szklanka!
• Dziś dwa razy wrzuciłaś piłkę prosto do kosza! Ikonka – piłka w koszu i cyfra 2.

Hodowla radości – dla każdego dziecka, nauczyciela i rodzica jest łatwa, jeśli już wiemy, że można się cieszyć drobnymi sukcesami, a to dobrze działa na pewność siebie. Podzielcie się radością z innymi ludźmi. Powodzenia!