Empatia jako klucz do budowania społeczności

Empatia jest kluczowym elementem zdrowego rozwoju emocjonalnego i społecznego dzieci, a jej kształtowanie jest zarówno wyzwaniem, jak i odpowiedzialnością dorosłych. Jest jedną z kluczowych kompetencji przyszłości, którą placówki oświatowe powinny szczególnie rozwijać w obliczu rosnącej złożoności i różnorodności społeczeństwa oraz dynamiki procesów społecznych. Empatia będzie kluczowa dla skutecznej komunikacji, współpracy i budowania zdrowych relacji sprzyjających innowacyjności i lepszemu zarządzaniu konfliktami. To ona pozwoli nam nawiązywać autentyczne więzi i tworzyć społeczności, w których każdy ma szansę poczuć się rozumiany i wspierany.

Empatia to zdolność rozumienia i współodczuwania emocji innych osób, reagowania na ich myśli i uczucia odpowiednią emocją. To sekretna przestrzeń, poprzez którą pokazujemy drugiej osobie, że nie jest sama. To bliskość i odczuwanie z ludźmi. To paliwo ludzkości (B. Braun), którego brak może prowadzić do nieporozumień, konfliktów i poczucia wyobcowania.

Empatia składa się z dwóch głównych komponentów:

1. Empatia poznawcza (cognitive empathy) – umiejętność rozumienia perspektywy innej osoby i myślenia o jej sytuacji z jej punktu widzenia – bez oceniania. Badania wskazują, że ten rodzaj empatii rozwija się u dzieci około 4–5 roku życia.
2. Empatia emocjonalna (emotional empathy) – umiejętność odczuwania emocji, których doświadcza inna osoba i reagowania na te emocje. Badania wskazują, że niemowlęta mogą reagować na płacz innych niemowląt od pierwszych miesięcy życia, co sugeruje, że empatia emocjonalna pojawia się bardzo wcześnie. Dzieci w wieku około dwóch lat zaczynają wykazywać bardziej złożone reakcje emocjonalne na emocje innych.

Myślenie dzieci w wieku przedszkolnym i niekiedy wczesnoszkolnym związane jest z tzw. egocentryzmem, czyli brakiem świadomości, że perspektywa widzenia innych ludzi może być inna niż nasza. Często słyszymy, że dzieci nie potrafią wczuć się w położenie innej osoby, bo wymaga to złożonego procesu poznawczego i dlatego (w opinii dorosłych) pozbawione są empatii (J. Piaget). Należy jednak pamiętać, że dzieci uczą się przez obserwację, naśladowanie dorosłych i działanie.

Jeśli trzylatek widzi, że jest nam smutno i przynosi misia, by nas pocieszyć (bo jemu to pomaga), oznacza to, że doświadcza współodczuwania emocji. W praktyce dzieci najpierw dokładnie odbierają to, co czujemy i myślimy na dany temat, uważnie nas obserwują, jak reagujemy i zachowujemy się w różnych sytuacjach, a następnie powtarzają to w podobnych okolicznościach. Jeśli nauczyciele i opiekunowie wykazują empatię, dzieci również uczą się rozumienia i szanowania uczuć innych.

Oto kilka kluczowych powodów, dlaczego empatia jest tak ważna:

1. Budowanie zaufania – dzieci, które czują, że ich emocje i potrzeby są rozumiane, są bardziej skłonne do zaufania dorosłym.
2. Propagowanie zdrowego rozwoju emocjonalnego – dzieci doświadczające empatii uczą się nazywania i rozumienia swoich emocji, rozwijają także zdrowe mechanizmy radzenia sobie ze stresem i trudnościami.
3. Zapobieganie konfliktom – empatyczne podejście pomaga w rozwiązywaniu konfliktów i przeciwdziała ich eskalacji.
4. Wspieranie samodzielności – dzieci, które czują się zrozumiane i wspierane, są pewniejsze siebie i samodzielniejsze.
5. Wzmacnianie więzi społecznych – dzieci doświadczające empatii uczą się okazywania jej innym.

Rozwijanie empatii u dzieci wymaga czasu i cierpliwości, ale jest to inwestycja, która przynosi ogromne korzyści. Oto kilka strategii, które mogą pomóc nauczycielom, rodzicom i opiekunom w tym procesie:

1. Modelowanie empatycznych zachowań

Dzieci uczą się przez obserwację. Pokaż, jak reagujesz empatycznie na emocje innych, zarówno dzieci, jak i dorosłych.

Sytuacja: konflikt na placu zabaw

Wyobraź sobie sytuację, w której dwoje dzieci kłóci się o zabawkę na placu zabaw. Zamiast natychmiastowego rozdzielenia ich i zabrania zabawki, możesz zastosować empatyczne podejście. Najpierw spokojnie zbliż się do dzieci i zapytaj każde z nich o to, co się stało. Słuchaj uważnie, co mają do powiedzenia, nie przerywając. Następnie, pomagając im zrozumieć emocje drugiej strony, możesz powiedzieć coś w stylu: Widzę, że oboje bardzo chcieliście się pobawić tą zabawką. Jak myślicie, jak możemy to rozwiązać, tak abyście byli zadowoleni? Zachęcaj dzieci do wspólnego znalezienia rozwiązania, co nauczy je kompromisu i współpracy.

2. Słuchanie aktywne

Zachęcaj dzieci do wyrażania swoich uczuć i myśli, słuchaj ich uważnie, nie przerywając im wypowiedzi i nie oceniając ich.

Sytuacja: dziecko wyrażające smutek

Jeśli zauważysz, że jedno z dzieci jest smutne lub przygnębione, podejdź do niego i zapytaj delikatnie, co się stało. Użyj języka, którym przekonasz, że rozumiesz jego emocje, na przykład: Widzę, że jesteś smutny. Chcesz o tym porozmawiać? Daj dziecku czas na odpowiedź i wyrażenie swoich uczuć. Możesz zaproponować wspólne znalezienie rozwiązania, które pomoże mu poczuć się lepiej. Jeśli na przykład dziecko jest smutne z powodu kłótni z kolegą, możesz zaproponować wspólne porozmawianie z kolegą i znalezienie sposobu na pogodzenie się.

3. Zachęcanie do wyrażania emocji

Pomóż dzieciom nazywać i rozumieć swoje emocje. Używaj języka emocji w codziennej komunikacji.

Sytuacja: dziecko wyrażające smutek

Wyobraź sobie, że pięcioletnia Dominika wraca z przedszkola w złym humorze. Zapytana jak jej minął dzień, jest wyraźnie zasmucona, zaczyna płakać. Mama zauważa, że coś ją niepokoi i chce pomóc Dominice zrozumieć i wyrazić swoje emocje. Co może zrobić?

Kroki:

1. Stworzyć bezpieczne środowisko. Usiąść na kanapie, przytulić, spokojnym i ciepłym głosem powiedzieć: Widzę, że coś cię martwi, kochanie. Chciałabym, żebyś mi o tym opowiedziała, jeśli masz ochotę.
2. Aktywnie słuchać. Dominika opowiada o tym, jak w przedszkolu koleżanka zabrała jej ulubione kredki i nie chciała oddać. Mama, słuchając jej uważnie i patrząc w oczy, powinna przyswoić jej emocje: Rozumiem, to musiało być dla ciebie bardzo smutne, gdy nie mogłaś rysować ulubionymi kredkami.
3. Nałożyć słowa na emocje. Mama powinna pomóc Dominice nazwać to, co czuje: Wygląda na to, że jesteś teraz smutna i może trochę zła. To zupełnie normalne, kiedy ktoś zachowuje się
   w taki sposób.
4. Zachęcić do wyrażenia emocji poprzez aktywności plastyczne. Mama może zaprosić Dominikę do narysowania swoich uczuć, tego co czuje. Może powiedzieć: Narysuj swój dzień. Czasami łatwiej jest pokazać co czujemy niż o tym mówić.
5. Pokazać empatię i wspólnie poszukać rozwiązania. Po wykonaniu przez Dominikę rysunku mama może powiedzieć: Dziękuję, że mi o tym opowiedziałaś i pokazałaś swój rysunek. Czy chciałabyś, żebyśmy wspólnie zastanowiły się nad tym, co możemy zrobić, kiedy taka sytuacja się powtórzy?
6. Modelowanie empatycznych zachowań. Opowiadanie przez mamę, tatę jak radzą sobie
   z podobnymi sytuacjami: Kiedy coś takiego mi się przytrafia, staram się spokojnie porozmawiać z tą osobą i powiedzieć jej, jak się czuję. Może warto tak zrobić następnym razem, gdy sytuacja się powtórzy? Co o tym myślisz.

Efekt: Dominika czuje się wysłuchana i zrozumiana. Dzięki wsparciu mamy nauczyła się, jak nazywać swoje emocje i jak wyrażać je w zdrowy sposób. Dodatkowo, poprzez rozmowę i wspólne poszukiwanie rozwiązań Dominika uczy się, jak radzić sobie z trudnymi sytuacjami w przyszłości i jak okazywać empatię innym.

4. Empatyczne odpowiedzi

Często w sytuacjach, gdy dzieci przeżywają silne emocje, naturalnym odruchem dorosłych jest próba ich uspokojenia poprzez komunikaty, takie jak: „Nie płacz!”, „Nie krzycz!”, „Nie wściekaj się!”, „Uspokój się!”, „Przestań!”. Chociaż intencje są dobre, takie reakcje mogą sprawić, że dziecko poczuje się niezrozumiane i niewysłuchane. Zamiast tego, warto zastosować empatyczne podejście, które pomoże dziecku zrozumieć i przepracować swoje emocje.

Reaguj na emocje dzieci w sposób, który pokazuje, że je rozumiesz. Na przykład zamiast mówić:

• „Nie płacz!”, można powiedzieć: Widzę, że jesteś smutny, co się stało? Jestem tutaj, żeby cię wysłuchać.
• „Nie krzycz!”, empatyczna reakcja: Słyszę, że jesteś bardzo zdenerwowany. Powiedz mi, co cię tak rozzłościło? Razem możemy spróbować to rozwiązać.
• „Nie wściekaj się!”, empatyczny odzew: Widzę, że jesteś naprawdę wzburzony. Czy coś poszło nie tak? Jestem tutaj, żeby ci pomóc.
• „Uspokój się!”, można zareagować: Wygląda na to, że coś cię bardzo martwi. Chcesz o tym porozmawiać? Może razem znajdziemy sposób, żebyś poczuł się lepiej.
• „Przestań!”, empatyczna reakcja: Widzę twój bunt, gniew. Co się stało? Jestem tutaj, żeby cię wysłuchać i pomóc.

5. Ćwiczenia z perspektywy

Organizuj zabawy i ćwiczenia, które pomagają dzieciom zrozumieć perspektywę innych. Może to być na przykład odgrywanie ról czy omawianie różnych scenariuszy wydarzeń. Podczas zajęć grupowych możesz zachęcać dzieci do współpracy i wzajemnego wsparcia. Podczas pracy nad projektem możesz poprosić dzieci o dzielenie się swoimi pomysłami i słuchanie siebie nawzajem. Możesz wprowadzić zasadę, że każdy ma prawo do wyrażenia swojej opinii, a reszta grupy powinna słuchać bez przerywania.

Po wysłuchaniu wszystkich pomysłów zachęć dzieci do wspólnego wybrania najlepszego rozwiązania, uwzględniając potrzeby i uczucia wszystkich członków grupy.

Empatia nie zawsze jest łatwa do wdrożenia, zwłaszcza w trudnych i stresujących sytuacjach, kiedy popełniamy błędy, takie jak: doradzanie zamiast słuchania, umniejszanie uczuć, ignorowanie emocji, gdy nie mamy czasu na rozmowę, czy też nadmiernie kontrolujemy dzieci. Choć może się wydawać, że rozwijanie empatii jest dużym wyzwaniem, zarówno rodzice, jak i nauczyciele mogą mu skutecznie sprostać.

Poprzez świadome modelowanie empatycznych reakcji możemy uczyć dzieci, jak być wrażliwymi na potrzeby i uczucia innych. Ważne jest, aby zachęcać dzieci do wyrażania swoich emocji i reagować na nie w sposób empatyczny. Zamiast negować ich uczucia, możemy pokazać, że są one zrozumiałe i akceptowane, a także wspierać dzieci w znalezieniu konstruktywnych sposobów radzenia sobie z trudnymi emocjami.

Modelowanie empatii wymaga od nas, dorosłych, umiejętności słuchania, zrozumienia i akceptacji różnorodnych emocji dzieci. Odpowiadając na ich potrzeby w empatyczny sposób, możemy pokazać im, jak ważne jest szanowanie i rozumienie uczuć innych. Dzięki temu dzieci uczą się, że empatia jest nie tylko wartościowa, ale także osiągalna i możliwa do wypracowania.

Empatia jest kluczowym elementem zdrowego rozwoju emocjonalnego i społecznego dzieci, a jej kształtowanie jest zarówno wyzwaniem, jak i odpowiedzialnością dorosłych. Poprzez konsekwentne modelowanie empatycznych zachowań i wspieranie dzieci w wyrażaniu ich emocji, możemy pomóc im stać się wrażliwymi, rozumiejącymi i współczującymi jednostkami, gotowymi do budowania pozytywnych relacji i radzenia sobie z emocjami w zdrowy sposób.

Bibliografia

• J. Decety & M. Meyer, From emotion resonance to empathic understanding: A social developmental neuroscience account. Development and Psychopathology, 20(4), 1053-1080. DOI:10.1017/S0954579408000503, 2008.
• N. Eisenberg & N.D. Eggum, Empathic responding: Sympathy and personal distress.
  In J. Decety & W. Ickes (Eds.), The social neuroscience of empathy (pp. 71-83). MIT Press, 2009.
• M.L. Hoffman, Empathy and moral development: Implications for caring and justice. Cambridge University Press, 2000.