Design thinking dla najmłodszych. Klucz do kreatywności i myślenia projektowego

Dzieci z natury są kreatywne i pełne pomysłów, jednak to, czego często im brakuje, to umiejętność ukierunkowania tych pomysłów na konkretne cele oraz zrozumienie, jak ich działania mogą wpływać na innych. I w tym właśnie pomocni mogą być nauczyciele. Design thinking nie tylko rozwija i ukierunkowuje dziecięcą kreatywność, ale uporządkowuje również ich naturalny, chaotyczny często, sposób myślenia, rozbudza przy tym empatię i inspiruje do rozwiązywania problemów. Zwiększa także pewność siebie, ponieważ realizacja projektów daje dzieciom satysfakcję i poczucie osiągnięcia wyznaczonego celu.

Gotowość dzieci do pracy metodą DT rozpoznasz, gdy twój dziecięcy zespół:

• inicjuje zabawy konstrukcyjne, majsterkuje, buduje, wykorzystuje do zabawy materiały naturalne i użytkowe;
• rozpoznaje i nazywa podstawowe emocje, próbuje radzić sobie z ich przeżywaniem;
• szanuje emocje swoje i innych osób;
• przedstawia swoje emocje i uczucia, używając charakterystycznych dla dziecka form wyrazu;
• wczuwa się lub próbuje wczuwać się w emocje i uczucia osób z najbliższego otoczenia;
• wyraża szacunek wobec innych osób;
• respektuje i tworzy zasady pracy w grupie;
• zwraca uwagę na indywidulne potrzeby;
• komunikuje się z dziećmi werbalnie i pozawerbalnie; wyraża swoje oczekiwania społeczne wobec innego dziecka;
• odpowiada i zadaje pytania;
• wykonuje własne eksperymenty graficzne, konstrukcyjne itp.;
• podejmuje samodzielną aktywność poznawczą.

Pierwszym krokiem, jaki powinniśmy podjąć w metodzie DT, jest wskazanie głównego problemu, który chcemy rozwiązać lub szansy – którą identyfikujemy i którą chcielibyśmy wykorzystać – a następnie przekazanie ich w formie pytania otwartego.

W przypadku pracy z małymi dziećmi rekomenduję postawienie przed dziećmi gotowego pytania generatywnego, na które dzieci będą poszukiwały odpowiedzi w procesie moderowanym przez nauczyciela. Poniżej kilka przykładów:

• Jak powinien wyglądać dom dla pluszaków, żeby czuły się w nim wygodnie i bezpiecznie?
• Co zrobić, żeby nasz plac zabaw był jeszcze bardziej atrakcyjny dla wszystkich dzieci?
• W jaki sposób zmienić naszą salę, żeby każdy czuł się w niej dobrze?
• Jak sprawić przyjemność przyjacielowi, by wiedział, że jest dla nas ważny i wyjątkowy?
• Co zrobić, żeby okolica naszego przedszkola lub szkoły była jeszcze bardziej zielona?
• Jak można pomóc ptakom, owadom i innym zwierzętom, żeby miały więcej miejsca do życia wokół nas?

To pytania inspirujące do poszukiwania różnorodnych rozwiązań, wyzwalające dziecięcą empatię i zachęcające do działania kluczowego w metodzie DT.

DT to proces oparty na pięciu krokach:

1. empatii,
2. definiowaniu problemu,
3. generowaniu pomysłów,
4. prototypowaniu
5. testowaniu.

Etapy te opisywane są szeroko w literaturze przedmiotu. W kontekście pracy z dziećmi metoda ta może być narzędziem do rozwijania ich naturalnej ciekawości świata oraz umiejętności współpracy i komunikacji. Dzieci z natury są kreatywne i pełne pomysłów, jednak często brakuje im umiejętności ukierunkowania tych pomysłów na konkretne cele oraz zrozumienia, jak ich działania mogą wpływać na innych. I w tym właśnie pomocni mogą być nauczyciele.

Pierwszy krok w design thinking to empatia – kluczowy etap, pomagający dzieciom zrozumieć, że ich działania mają wpływ na innych. Przykład dobrej praktyki to zabawa w „projektowanie dla przyjaciela”. Nauczyciel prosi dzieci, by wymyśliły zabawkę lub grę dla swojego kolegi z grupy czy z klasy, ale wcześniej muszą dowiedzieć się, co ten kolega lubi, jakie ma zainteresowania, hobby, pasje, co wywołuje w nim radość, a co sprawia mu trudność, czego się boi, unika, czego potrzebuje, co mogłoby się znaleźć w sali, żeby czuł się bezpiecznie.

W praktyce nauczyciel prosi, by dzieci w parach dobranych przez niego lub typowanych losowo grupach, porozmawiały między sobą, zadając bardzo konkretne pytania: Co lubisz robić? W co lubisz się bawić? Co chciałbyś robić lepiej? Kiedy jesteś szczęśliwy? Jaki jest twój ulubiony kolor? Jakie lubisz smaki? Co robisz, kiedy jesteś zły? Kiedy jesteś z siebie dumny? Co robisz, gdy się boisz? Pytania mogą być podsuwane przez nauczyciela w trakcie trwania wywiadów.

Po zgromadzeniu odpowiedzi na zadane pytania nauczyciel zaprasza dzieci, by usiadły w kręgu i opowiedziały o tym, co usłyszały oraz o pomysłach na zabawę, zabawkach, grach, otoczeniu, czyli rozwiązaniach, jakie przychodzą im do głowy. Dzięki temu dzieci uczą się słuchać i rozumieć potrzeby innych, co jest fundamentem empatycznego podejścia.

Następnie dzieci przechodzą do definiowania problemu. W tej fazie ważne jest, by nauczyciel pomógł im zrozumieć, na czym dokładnie polega wyzwanie, któremu chcą sprostać. Przykładowo, po zebraniu informacji od kolegi dzieci mogą zastanowić się, jaki problem chcą rozwiązać. Może to być na przykład brak w sali odpowiedniej zabawki, odpowiadającej zainteresowaniom i potrzebom ich kolegi. A może brak przestrzeni sprzyjającej wyciszeniu, a może gry pomagającej rozwijać umiejętności konstrukcyjne i dającej satysfakcję albo nieradzenie sobie ze smutkiem czy tęsknotą.

Takie podejście uczy dzieci precyzyjnego formułowania problemów językiem korzyści, co jest kluczowe w procesie myślenia projektowego.

To moment kiedy nauczyciel bardzo dokładnie określa jedno pytanie generatywne, na które dzieci będą poszukiwały odpowiedzi, na przykład „Jak powinna wyglądać nasza sala, by każdy z nas mógł znaleźć w niej bezpieczne miejsce?

Generowanie pomysłów to etap, w którym dzieci mogą puścić wodze fantazji, wykazać się pomysłowością i kreatywnością. Nauczyciel może wykorzystać na tym etapie wiele technik twórczego rozwiązywania problemów – prostych lub bardziej złożonych, na przykład klasyczną burzę mózgów Alexa Osborna, podczas której dzieci wspólnie wymyślają różne rozwiązania dla zidentyfikowanego problemu. Ważne jest, by na tym etapie nie oceniać pomysłów, ale zachęcać do tworzenia i podawania jak największej liczby zaskakujących propozycji. Można to zrobić poprzez swobodne podsuwanie pomysłów, pracę z materiałem obrazowym (piktogramami, kartami pobudzającymi wyobraźnię), przypadkowe słowa. To także rysowanie, modelowanie z plasteliny, czy budowanie z klocków.

Te proste narzędzia pozwalają dzieciom na swobodne wyrażanie swoich pomysłów i zachęcają do pracy zespołowej. Ten etap rozwija kreatywność i nieszablonowe myślenie.

Kiedy dzieci już wymyślą różne rozwiązania, przystępują do prototypowania. Prototypowanie to proces tworzenia prostych modeli, które pozwalają na przetestowanie pomysłów w praktyce. Na przykład, jeśli dzieci wymyśliły nową zabawkę dla swojego kolegi (często jeszcze nieistniejącą), mogą spróbować zbudować jej prototyp z dostępnych materiałów – kartonów, plasteliny, klocków, papieru, elastycznych drucików, korków, nakrętek, piłeczek do ping ponga itp.

Chociaż możliwości na wykorzystanie różnorodnych materiałów jest wiele, nie zapominajmy, że to tworzenie „czegoś z niczego”. Często wystarczy jedynie karton i ołówek oraz obecność otwartego na zabawę i doświadczanie nauczyciela, w obecności którego dziecko będzie czuło się bezpiecznie, znajdzie przestrzeń na inwencję własną, z możliwością formułowania i zadawania pytań bądź proponowania własnych, niekiedy szalonych rozwiązań, bez obawy o ocenę.

W tej fazie kluczowe jest, by dzieci zrozumiały, że prototypowanie to proces prób i błędów – nie wszystko musi się od razu udać.

Prototypy rozwiązań powinny powstawać w zespołach. Jeśli dzieci nie są jeszcze gotowe do tworzenia jednego wspólnego rozwiązania, pomimo zachęty nauczyciela, nie naciskamy. Rozwiązanie tworzone indywidualnie, z uwzględnieniem empatyzacji potrzeb, też jest OK. DT jest procesem wymagającym dopasowania do etapu rozwojowego dzieci.

Ostatni etap to testowanie. Dzieci sprawdzają, czy ich prototyp działa i czy spełnia oczekiwania ich kolegów, odkryte na poziomie empatii. Mogą również zaprosić kolegę do wspólnej zabawy, żeby przekonać się, czy ich projekt faktycznie rozwiązuje problem. To czas eksperymentowania, uważnego słuchania pytań i przyjmowania słów podziwu lub konstruktywnej krytyki zmierzającej w kierunku usprawnienia modelu rozwiązania. Testowanie uczy dzieci, że każdy projekt można i warto poprawiać, a porażki są naturalnym elementem procesu twórczego.

Przykłady działań wspierających design thinking w edukacji – nie musisz znać dokładnie wszystkich etapów i szczegółów procesu, by zacząć twórczą zabawę w duchu DT.

• Zabawa w „Małych inżynierów”. Nauczyciel organizuje zajęcia, podczas których dzieci projektują mosty, wieże czy domki z prostych materiałów, takich jak patyczki, sznurki czy plastelina.
  Cel: zbudowanie konstrukcji, ale również refleksja nad tym, jak konstrukcja działa i co można poprawić.
• Zadanie „Twórcze rozwiązywanie problemów z klockami LEGO”. Nauczyciel przedstawia dzieciom problem, na przykład „Jak zbudować most z klocków LEGO, żeby utrzymał ciężar zabawki?”. Dzieci pracują w grupach i wspólnie znajdują rozwiązanie. Mogą eksperymentować z różnymi konstrukcjami, a następnie testować swoje mosty.
  Cel: rozwijanie umiejętności rozwiązywania problemów i myślenia projektowego; nauka pracy zespołowej, słuchania pomysłów innych i wspólnego znajdowania rozwiązań.
• Projekt „Idealny plac zabaw”. Dzieci pracują w grupach, żeby zaprojektować plac zabaw. Działania dzieci poprzedzone są pytaniami nauczyciela kierowanymi do każdego z nich „Co najbardziej lubi robić na placu zabaw?”, a następnie cała grupa wspólnie decyduje, jakie elementy powinny znaleźć się w projekcie, żeby spełniał potrzeby wszystkich dzieci. W trakcie pracy dzieci rysują, budują modele z klocków lub plasteliny, a na koniec przedstawiają swoje projekty.
  Cel: nauka myślenia projektowego i zrozumienie potrzeb innych. Nauka empatii – dzieci uczą się, że każdy może mieć inne potrzeby i upodobania, i jak ważne jest uwzględnianie tych zróżnicowanych potrzeb w projektowaniu przestrzeni dla wszystkich.
• Projekt „Ogród marzeń”. Dzieci wspólnie projektują „Ogród marzeń” – miejsce, gdzie wszyscy poczują się szczęśliwi i zrelaksowani. Nauczyciel prosi każde dziecko o wybranie jednej rzeczy, którą chciałoby zobaczyć w takim ogrodzie, np. fontanny, miejsca na piknik czy placu zabaw. Następnie dzieci tworzą makiety lub rysunki tego ogrodu.
  Cel: nauka pracy projektowej i empatii; rozwijanie świadomości jak ważne jest, by każda osoba w grupie czuła się zauważona i doceniona w projekcie.
• „Przyjaciel w potrzebie”. Nauczyciel przedstawia dzieciom sytuację, w której wyimaginowany przyjaciel (lub ulubiona maskotka) ma jakiś problem, na przykład zgubił swój ulubiony przedmiot, ma problem z zasypianiem lub czuje się samotny. Zadaniem dzieci jest wymyślenie, jak mogłyby pomóc swojemu przyjacielowi. Dzieci mogą tworzyć rozwiązania w formie opowieści, rysunków, piosenek lub budowania zabawek, które pomogą w rozwiązaniu problemu.
  Cel: rozwijanie empatii poprzez naukę identyfikowania i reagowania na potrzeby innych; rozwijanie umiejętności kreatywnego myślenia.
• Projekt „Przyjazna sala”. W ramach tego przedsięwzięcia dzieci mogą zaprojektować i stworzyć elementy wyposażenia swojej sali, które będą odpowiadały ich potrzebom i upodobaniom. Może to być kącik do zabawy, przestrzeń do relaksu, specjalne miejsca do siedzenia czy organizery na przybory.
  Cel: nauka, jak ważne jest zrozumienie potrzeb innych oraz to, że ich pomysły mogą wpłynąć na wspólne otoczenie.
• Zajęcia z „Projektowania rozwiązań problemów społecznych”. Dzieci mogą być zaangażowane w projektowanie rozwiązań prostych problemów społecznych, takich jak: segregacja śmieci w przedszkolu lub szkole, integracja zespołu, pomoc kolegom, mającym trudności z nauką lub opanowaniem danej umiejętności bądź radzeniem sobie z trudnym emocjami.
  Cel: nauka, jak poprzez projektowanie można wpłynąć na otaczający ich świat.
• Projektowanie „Superbohatera”. Każde dziecko tworzy własnego superbohatera, który ma specjalne moce pomagające innym ludziom. Ważnym elementem jest zrozumienie, komu i w jaki sposób superbohater ma pomagać. Dzieci rysują, malują lub konstruują swojego bohatera, a następnie opowiadają o jego misji.
  Cel: rozwój kreatywności i myślenia projektowego poprzez naukę i wymianę doświadczeń – w jaki sposób superbohater może pomóc innym – oraz rozwijanie umiejętności myślenia z perspektywy drugiej osoby.
• „Zaprojektuj strój dla przyjaciela”. Dzieci w parach projektują strój dla towarzysza z pary. Najpierw przeprowadzają wywiad, żeby dowiedzieć się, co lubi druga osoba, jakie są jej ulubione kolory, co chciałaby nosić. Następnie rysują lub konstruują z dostępnych materiałów strój dla kolegi lub koleżanki z pary.
  Cel: nauka projektowania i zrozumienie potrzeb innych; nauka jak słuchać i uwzględniać potrzeby innych osób w swoim projekcie.
• „Zagrajmy razem”. Dzieci proszone są o wymyślenie nowej gry, w której mogą uczestniczyć razem. Muszą zastanowić się, jakie elementy gry będą potrzebne, jakie będą jej zasady i co zrobić, żeby wszyscy czerpali z niej radość i zadowolenie. Po wymyśleniu i omówieniu pomysłów dzieci mogą przetestować swoją grę, a potem zastanowić się, co można jeszcze poprawić.
  Cel: rozwijanie kreatywności i myślenia projektowego; uwzględnianie, czy gra będzie sprawiedliwa i przyjemna dla wszystkich, co pomoże rozwijać ich empatię i umiejętność współpracy.
• „Kartka dla sąsiada”. Dzieci tworzą kartki dla swoich sąsiadów (np. dla osób starszych czy samotnych). Zanim przystąpią do pracy, nauczyciel opowiada o tym, czym jest samotność, jak różne osoby mogą czuć się samotne lub smutne i jak mały gest może poprawić im nastrój. Dzieci tworzą kartki, które następnie mogą być wysłane do osób potrzebujących.
  Cel: rozwijanie empatii i zrozumienia potrzeb innych; nauka jak małe działania mogą mieć duży wpływ na życie innych.

• Storyboards: metoda pomagająca dzieciom w wizualnym przedstawieniu historii ich projektu. Dzieci mogą rysować poszczególne etapy realizacji pomysłu, co pomaga im lepiej zrozumieć cały proces.
• Moodboards: tablice inspiracyjne, na których dzieci mogą zamieszczać obrazki, rysunki i inne elementy, zachęcające je do tworzenia. Pomagają w zbieraniu pomysłów i kreowaniu spójnej wizji projektu.
• Modelowanie z klocków: proste klocki mogą służyć do tworzenia prototypów, co jest świetnym sposobem na rozwijanie myślenia przestrzennego i umiejętności manualnych.

Nie wiem czy kiedykolwiek miałeś(-aś) do czynienia z metodą design thinking? To przeżycie, którego nie da się zapomnieć. Dzięki niemu dotykasz istoty i głębi tego procesu, rozwiewając wątpliwości co do jego trudności lub złożoności. Moje doświadczenia zarówno jako moderatora procesu, jak i jego uczestnika wskazują, że metoda design thinking stanowi niezwykle wartościowe narzędzie w pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Dzięki niej możemy wspierać rozwój ich naturalnej ciekawości, wyobraźni oraz umiejętności rozwiązywania problemów. Przeprowadzanie dzieci przez etapy empatii, definiowania problemu, generowania pomysłów, prototypowania i testowania, pozwala im nie tylko odkrywać i zrozumieć otaczający świat, ale również wykształca w nich postawę twórczą, która będzie miała kluczowe znaczenie w ich przyszłym życiu. Wprowadzając dzieci w świat myślenia projektowego, nie tylko pomagamy im rozwijać się intelektualnie i emocjonalnie, ale również przygotowujemy je do stawienia czoła wyzwaniom, jakie postawi przed nimi przyszłość.

Zachęcam do eksplorowania tej metody w codziennej pracy z najmłodszymi, gdyż to właśnie w dzieciństwie kształtują się fundamenty, które zadecydują o sukcesie i satysfakcji w życiu dorosłym. Design thinking to nie tylko narzędzie dydaktyczne, ale także filozofia, która uczy dzieci, że mogą być twórcami swojej rzeczywistości, a ich pomysły mają realną moc zmieniania świata na lepsze.

Bibliografia

• P. Grocholiński, M. Just, M. Kołodziejczak, B. Michalska-Dominiak, A. Michalska-Żyła, Design Thinking dla edukatorów, Wyd. UŁ, Łódź 2021.
• M. Just, Prawo do empatii [w:] „Newsweek PSYCHOLOGIA NASTOLATKA”, Nr 2/2022.
• M. Just, Projekt kreatywność [w:] „Newsweek PSYCHOLOGIA DZIECKA”, Nr 1/2022.
• M. Just, Środowisko dla kreatywności [w:] „Newsweek PSYCHOLOGIA”, Nr 6/2021.