Błąd jako klucz do rozwoju dziecka

Czy, założywszy, że błąd jest naturalną i nieodłączną częścią ludzkiego życia, możemy mówić o błędach popełnianych przez dzieci w kontekście rozwoju osobistego, budowania kompetencji i więzi społecznych? Raczej nie. Teoria samostanowienia w wychowaniu, nazywana również teorią determinacji, jako fundamentalne podejście w pedagogice podkreśla znaczenie rozwoju autonomii i samodzielności u dzieci. Zakłada, że proces rozwoju dziecka jest najefektywniejszy, gdy ma ono możliwość podejmowania własnych decyzji, wyznaczania celów oraz uczestniczenia w procesie uczenia się. W rozwój autonomii i samodzielności u dzieci wpisane jest również popełnianie błędów, dzięki którym dziecko ma szansę stać się odpowiedzialne, samodzielne i niezależne w przyszłości.

Oto kilka przykładów błędów wychowawczych popełnianych przez dorosłych (przekładających się na naukę i zachowania dziecka) oraz sposoby radzenia sobie z nimi:

• Przykład: Mama lub tata podejmują każdą decyzję za dziecko, nie pozwalając mu na samodzielne działanie, dążenie do celu, ani wyrażanie własnych preferencji.
• Przyczyna: Rodzice mogą bać się, że dziecko popełni błąd lub doświadczy niepowodzenia.
• Radzenie sobie: Rodzice powinni stopniowo stwarzać dzieciom coraz więcej przestrzeni na wyrażanie własnych opinii i swobodę w podejmowaniu decyzji, wspierając je w procesie uczenia się, opartym na gromadzeniu i czerpaniu z własnych doświadczeń.
• Działania nauczyciela: Organizowanie sytuacji, w których dziecko ma możliwość dokonywania samodzielnego wyboru, podejmowania decyzji, przewidywania konsekwencji działania; proponowanie ćwiczeń o charakterze dywergencyjnym (otwartym) z możliwością wielu różnych rozwiązań; docenianie za odwagę i samodzielność w przewidywaniu konsekwencji myślenia i działania.

• Przykład: Dziecko nie ma możliwości wyrażania swoich potrzeb ani opinii w sprawach dotyczących np. jego życia codziennego.
• Przyczyna: Rodzice mogą nie zdawać sobie sprawy z konieczności uwzględnienia zdania dziecka lub mogą nie doceniać jego autonomii.
• Radzenie sobie: Ważne jest, aby rodzice angażowali dzieci w proces podejmowania decyzji i słuchali ich opinii, nawet jeśli nie zawsze się z nimi zgadzają.
• Działania nauczyciela: Budowanie poczucia przynależności i akceptacji w grupie, nauka bycia sobą i zachowania prawa do odrębności w myśleniu. Nauka wyrażania opinii bez obrażania innych; nauka zastępowania zdań oceniających takimi, które wyrażają subiektywną opinię dziecka i które uwzględniają fakt, że ktoś może mieć inne zdanie na dany temat.

• Przykład: Dziecko unika podejmowania decyzji lub wyrażania własnego zdania z powodu lęku przed konsekwencjami lub w obawie przed odrzuceniem.
• Przyczyna: Lęk może wynikać z negatywnych doświadczeń lub braku wsparcia w wyrażaniu swoich potrzeb.
• Radzenie sobie: Rodzice powinni tworzyć bezpieczne i wspierające środowisko, w którym dzieci mogą wyrażać swoje emocje i potrzeby bez obawy o krytykę czy karę. Warto też rozmawiać z dzieckiem o jego obawach i pomagać mu zrozumieć, że popełnianie błędów jest naturalną częścią procesu uczenia się i życia w ogóle.
• Działania nauczyciela: Wychwytywanie napięć i niepokojów u dzieci, budowanie w klasie atmosfery opartej na zrozumieniu i empatyzacji potrzeb; nauka  akceptowania emocji, bycie obecnym w przeżywaniu emocji; „zapoznawanie się” z lękiem – szukanie jego źródeł, przyczyn, określanie siły i sposobu oswajania oraz radzenia sobie z nim; wspólne szukanie rozwiązań dla trudnych sytuacji.

• Przykład: Dziecko wychowywane w nadopiekuńczej atmosferze może mieć trudności z radzeniem sobie z presją szkolną, umiejętnością samodzielnego rozwiązywania problemów oraz niską motywacją do nauki. Brak wyznaczania granic może prowadzić do chaosu i niepokoju. Brak określania reguł i zasad może skutkować niezrozumieniem konsekwencji złego zachowania.
• Przyczyna: Niezrozumienie zasady samostanowienia przez rodziców może prowadzić do konfliktów z nauczycielami oraz do frustracji u dziecka. Narzucanie swoich oczekiwań bez uwzględnienia opinii i potrzeb dziecka, może doprowadzić do braku zaangażowania dziecka w proces nauki oraz obniżenia jego samooceny; wyręczania dziecka w podejmowaniu decyzji oraz hamowania jego aktywności.
• Radzenie sobie: Uwzględnianie przez rodziców opinii i potrzeb dzieci; usankcjonowanie przez rodziców, że coś może pójść nie tak; zgoda rodziców na posiadanie przez dzieci tajemnic, prywatności, do której mają dostęp tylko przyjaciele i rówieśnicy; stawianie przez rodziców zdrowych granic i szanowanie granic wyznaczonych przez dzieci.
• Działania nauczyciela: Tworzenie sytuacji dydaktycznych i wychowawczych, dzięki którym dziecko będzie miało szansę działać samodzielnie i doświadczać sprawczości; mówienie o swoich odczuciach i wyjaśnianie własnych oczekiwań; pomoc w określaniu własnych granic – bezpieczeństwa i efektywnej pracy; tworzenie przestrzeni do popełniania błędów i uczenia się na błędach; wzmacnianie poczucia wartości; budowanie komunikatów doceniających.

Z punktu widzenia nauczyciela, edukatora czy wychowawcy błąd popełniany przez dziecko jest jednym z zasadniczych elementów procesu uczenia. Popełnianie błędów pomaga zdobywać wiedzę, umożliwia dociekanie, poszukiwanie, dopytywanie i tropienie przyczyn popełnienia błędów. Dla osób zajmujących się wychowaniem i edukacją dzieci, wspieraniem ich w rozwoju szczególnie ważne są twierdzenia SDT, odnoszące się do opisu warunków niezbędnych do poznania zewnętrznej motywacji dziecka i przekształcenia ją w motywację autonomiczną. Warto zatem tworzyć warunki, w których dzieci codziennie mają przestrzeń do eksperymentowania i samodzielnego działania. Aprobować wysiłek i starania, a nie efekty działań, by uniknąć wrażenia, że miłość rodzica i akceptacja nauczyciela uwarunkowane są dokonaniami dziecka. Kluczowe wydaje się dotrzymywanie obietnic i wywiązywanie się ze zobowiązań, by dawać dziecku poczucie bezpieczeństwa, przewidywalności i kontroli. Budowanie komunikacji opartej na otwartym dialogu, w którym dziecko czuje się wysłuchane, zauważone i traktowane po partnersku, jest niezbędne, żeby mogło inicjować rozmowę, ukazywać własną autonomiczną przestrzeń oraz wyrażać oczekiwania i potrzeby.

Nie bez znaczenia jest też budowanie dziecięcej świadomości, że tak silne emocje, jak strach czy gniew są normalne i że przyszłość dostarczy wiele sytuacji, w których dzieci będą odczuwały także lęk, niepokój i niepewność wobec samych siebie, innych ludzi i zdarzeń. Konieczne jest uświadomienie dzieciom, że popełnianie błędów jest nieodłącznym elementem ludzkiego życia, czymś nieuniknionym i naturalnym.

Niezależnie od bogactwa przeżyć czy bagażu doświadczeń warto czasami otworzyć się na nowe „błądzenie” także przez nas samych, bo to, jak sobie radzimy z błędami, jest kwestią nastawienia. A zatem nie bójmy się porażek, nie wstydźmy się podejmowanego ryzyka i popełniania błędów, nie dajmy się niepowodzeniom, bo to właśnie one prowadzą nas, nasze dzieci i naszych uczniów do każdego sukcesu, nawet tego, być może jeszcze dla nas niewidocznego.

Bibliografia
Deci E.L., Ryan R.M., Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and weli-being [w:] American Psychologist Nr 55 (1).